KentHafızaMimari

TÜBİTAK’ın ilk binası neredeymiş?

9 Ağustos 2023

Cem Dedekargınoğlu

Güzel bir cumartesi sabahıydı. Instagram’da tembel tembel gezinirken birden TÜBİTAK’ın paylaştığı bir gönderi gözüme ilişti. Bu yıl altmışıncı yıldönümünü kutlayan kurum, bunun şerefine sosyal medya kanallarına ilk kullandığı yapının fotoğrafını yüklemişti. Gönderide yapının Ayrancı’nın en kuzeyinde, Meclis Parkı’nın sınırını oluşturan yol olan Havuzlu Sokak’ta olduğu belirtiliyordu. Ezel ebet Ayrancılı bir mimarlık tarihçisi namzedi olarak bu zamana kadar cismine rastlamadığım bu yapının varlığı beni meraklandırmıştı. Hemen ayağa kalkmalı, bir kahve yapmalı ve bu yapıyı araştırmaya başlamalıydım.

İlk olarak TÜBİTAK’ın ilk binasının tam adresini öğrenmem lazımdı. Bütün teknik yetersizliklerine rağmen Milliyet Gazetesi Arşivi bu anlamda imdadıma yetişti. 27 Şubat 1966 tarihli gazetenin beşinci sayfasında basılan, “Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu Lise Bursları” başlıklı ilanın alt satırında yapının adresi Havuzlu Sokak No:16 olarak belirtilmişti. Ne var ki burada bir açmaz ortaya çıktı: Havuzlu Sokak’ta 16 numara yoktu! N’olamazdı!

Bu muammayı deşmek için bir sonraki adresim VEKAM Ankara Harita ve Plan Arşivi olacaktı. Hızlı bir taramadan sonra bulduğum 1967 Ankara Yerleşim Planı’nda merakımı körükleyecek iki bulguya ulaşmıştım. Hayır, TÜBİTAK’ın konumu haritaya işaretlenmemişti. Evet, Havuzlu Sokak 1967 yılında bugün bildiğimizden daha uzundu. Harita bize, bugün Paris Caddesi’nin Meclis Parkı’na yakın bölümü ve Atatürk Bulvarı arasında kalan sokak olarak bildiğimiz Ballı Sokak’ın Meclis Parkı yapılmadan evvel parkın arazisinin içinden geçerek Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin ana giriş kapısındaki meydancığa bağlandığını söylüyordu. Yine de haritalara genelde bina numaraları konulmadığı için Havuzlu Sokak 16 numaranın neresi olduğu benim için hala bir gizemdi.

Peşi sıra birkaç kaynağa ve haritaya daha baktım. Şansım yaver gitti, TBMM’nin çevrimiçi açık erişim kütüphanesinde, Botanik Parkı’nı da tasarlayan peyzaj mimarı Yüksel Öztan’ın 1965 yılında kazandığı TBMM Peyzaj Planlama Yarışması hakkında hazırladığı kapsamlı rapora denk geldim. Raporda bugün Meclis Parkı olarak bildiğimiz, TBMM’nin arka bahçesinin tasarım geçmişi hakkında ayrıntılı bilgi verilmemiş olsa da parkın 23 Nisan 1986’da, dönemin TBMM Başkanı Necmettin Karaduman tarafından resmen açıldığını birkaç kaynaktan doğruladım. Dolayısıyla Havuzlu Sokak’ın en geç 1980’lerin başına kadar Meclis’in önüne bağlandığına ikna oldum. Hatta adının neden “Havuzlu” olduğu konusunda bazı şüphelerim belirir olsa da dikkatimin dağılmaya başladığını fark edip hemen kendimi toparladım. Geriye bir tek soru kalıyordu? Neredeydi bu yapı?

Anladığım kadarıyla Havuzlu (bugünkü Ballı) Sokak’ın bir bölümü TBMM arazisiydi. Sonrasında sokağın doğu kolunda eski SSCB Büyükelçiliği ve TRT eski Genel Müdürlüğü vardı, dolayısıyla onlar da elendi. Sokağın batısındaki yapıların ABD Büyükelçiliği’ne yakın olanlarına hep Paris Caddesi’nden giriliyordu, Ballı Sokak’a arka bahçeleri bakıyordu. Bunları eledikten sonra önümde üç seçenek kalmıştı.

Bugünkü Havuzlu ve Ballı Sokak’ın köşesinde yer alan Benadam İş Merkezi’nin arazisi ilk alternatifti. Hızlı bir araştırmayla burada eski Ayrancılıların sıkça gittiği, içinde bir mini golf pisti de olan Begül Restoran olduğunu öğrendim ve şaşırdım. Benden daha ezel ebet Ayrancılılı olan babama bunu danıştım, doğruladı. Ufuk Yaramış’ın 21 Ocak 2020’de “Nostaljik Hoşdere Yukarı Ayrancı Resimler Anılar ve Simalar” adlı Facebook grubunda paylaştığı fotoğraf da bunu doğruluyordu. İkinci seçenekte ise yakın zamanda yıkılıp plaza kılınan ve 2011 yılındaki Yandex Panorama fotoğrafında önünde görünen yetişmiş çam ağaçlarından ötürü en az 30 yıllık olduğunu tahmin ettiğim bir apartman vardı. Düşük de olsa bu apartmanın TÜBİTAK’ın kullandığı binanın yerine yapılma ihtimali vardı.

Üçüncü seçenek ise Ballı Sokak 4 numarada üzerine hunharca mıcır dökülmüş boş bir araziydi. Burada tam adı: “SGK Kavaklıdere Adviye Fenik Kreşi” olarak geçen, yeşillikler içinde bir çocuk yuvası vardı, 2015 civarında yıkılmıştı. Otopark olarak kullanılan arazinin bir köşesinde yer alan tescilli manolya ağacının dramını Ayrancım Gazetesi’nin Haziran 2020 sayısında Aykut Alyanak, dendroloji uzmanı Ahmet Demirtaş ile yaptığı söyleşide acı bir biçimde dile getirmişti.

Peki, Adviye Fenik kimdi? Kendisinin 1905’te doğduğunu, 1950’li yıllardan itibaren Zafer ve Son Havadis gazetelerinde muhabirlik ve köşe yazarlığı yaptığını ve dönemin ilk kadın parlamento muhabirlerinden biri olduğunu hızlı bir taramayla öğrendim. Eşi Mümtaz Faik Fenik ile birlikte dönemin merkez sağ siyasetini savunan önemli isimlerdendi, 1983’te vefat etmişti ve Ayrancı Havuzlu Sokak’ta bir evi vardı. Bu “sade fakat zevkli döşenmiş” villanın, kuruluşu esnasında TÜBİTAK’a kiraya verilmiş olması daha olasıydı.

Nitekim basit bir Google taraması düğümü çözmeye yetti. 1964-1966 yılları arasında TÜBİTAK Genel Sekreterliği görevini yürüten Prof. Dr. M. Nimet Özdaş anısına hazırlanan bir yayında, öğrencisi Refet Erim, TÜBİTAK’ın ilk binasını açık seçik tarif etmişti:

“TÜBİTAK’ın kuruluş yıllarında Nimet Hoca ile en yakın çalışan iki-üç kişiden biriydim. Havuzlu Sokak’taki, Demokrat Parti Milletvekili gazeteci Mümtaz Faik Fenik’in eşi Adviye Fenik’e ait, bahçe içindeki güzel binanın ön cephesinde bana ayrılan odanın önünden hemen onun makamına geçilirdi. TÜBİTAK Genel Sekreterliği’nde kaldığı iki yıl içinde, Türkiye’de bir ilk olduğu için bilemediğimiz, ‘bir bilimsel araştırma kurumu nasıl olmalı ve yönetilmeli?’ sorununun en doğru yanıtlarını oluşturdu, TÜBİTAK’ı kurdu.”

Hemen peşinden bulduğum son kaynak ise aslında benim nezdimde bitirici vuruşu yaptı. Bilim ve Teknik dergisinin Aralık 1996 sayısında Özgür Tek imzasıyla yayımlanan “İlk Çalışma yılları” başlıklı makalede, Havuzlu Sokak’taki ilk TÜBİTAK binasının kiralanma süreci şöyle belirtiliyordu:

“İlk Bilim Kurulu toplantısı Başbakan müsteşarının makam odasının yanındaki küçük bir odada yapılır. Toplantıda Kurum’a bir yer bulması için Nimet Bey’e 500-600 TL’lik yetki verilir. Nimet Bey de Havuzlu Sokak’ta 4500 TL’lik bir yer tutar. ‘Buranın yetmeyeceğini ben de biliyordum, ama o an Ankara’da bulunabilen tek yerdi ve güzel, sunum açısından uygun (presentable) bir binaydı. (…) Bu yeni binayla ilgili Cahit Bey’le (Arf) olan anısını anlatıyor: Cahit Bey bu boyut farkını öğrendiğinde sinirli bir şekilde,
-Sen ne yaptın? Bir sürü para harcamışsın! Açılışa gelmiyorum… dedi.
Daha sonra Cahit Bey’i ikna ettik ve Cahit Bey yeni binayı görünce beni yanaklarımdan öptü.’”

Makalede ayrıca binanın içinden bazı fotoğraflar yer alıyordu ki, fotoğrafta olanları tarif etmeye benim gücüm ve nefesim yetmez. Görüyor musunuz? Bir Instagram gönderisinden nerelere geldik? Bir kurumun geçmişinden bir sokağın ve bir semtin dönüşümünün öyküsü, tıpkı bir kedinin yün yumağını çözmesi gibi önümüze seriliverdi.

Not: Bu yazının araştırma sürecinde takribi bir milyon mesajıma sabırla cevap veren @ankaraapartmanlari’na teşekkürü bir borç bilirim. Hatırda kalmasın, satırda kalsın.

Resim Kaynakçası

Resim 1: TÜBİTAK Instagram sayfası. 29.07.2023 tarihinde https://www.instagram.com/p/CvMgJ7wtM-Q/ adresinden erişildi.
Resim 2: ”Ankara Yerleşim Planı”. Koç Üniversitesi VEKAM Ankara Harita ve Plan Arşivi, Envanter No: H036.
Resim 3: Öztan, Yüksel. (1968) “T.B.M. Meclisi Bahçesinin Peyzaj Plânlaması”, levha 2. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
Resim 4: ”Ankara Yerleşim Planı”. Koç Üniversitesi VEKAM Ankara Harita ve Plan Arşivi, Envanter No: H036.
Resim 5: “Begül Restoran”. Ufuk Yaramış ve Nostaljik Hoşdere Yukarı Ayrancı Resimler Anılar Simalar Facebook Grubu. 29.07.2023
Resim 6: Yandex Panorama. 29.07.2023 tarihinde https://yandex.com.tr/harita/-/C2fkzid adresinden erişildi.
Resim 7: 30.07.2023, Cem Dedekargınoğlu.
Resim 8-9: Tek, Özgür. “İlk Çalışma Yıllarım”, Bilim ve Teknik 349 (Aralık 1996), s.11, 13.